گروه نرم افزاری آسمان

[سوره البقرة ( 2): آیات 208 تا 210 ] ....



ص : 25
اشاره
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّۀً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ ( 208 ) فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْکُمُ الْبَیِّناتُ
فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ( 209 ) هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَ ۀُ وَ قُضِ یَ الْأَمْرُ وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ
(210)
ص: 26
[سوره البقرة ( 2): آیه 208 ] .... ص : 26
اشاره
( یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّۀً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ ( 208
ترجمه و شرح .... ص : 26
صفحه 37 از 274
خداوند متعال پس از ذکر دو نمونه از انسانها که مانند آنها در بشریت همه وقت و همه جا دیده میشود از مؤمنین میخواهد که
خود را بکلی تسلیم خدا نموده و از نمونه پیروي نمایند خود را میان خدا و شیطان تقسیم نکرده و بین عقیده و هواي نفس سرگردان
نمانند تا در نتیجه بعضی از کتاب را پذیرفته و بعضی دیگر را منکر گردند اینک میفرماید:
اي کسانیکه در ظاهر بخدا و رسول او ایمان آوردهاید همگی متفقا در اسلام حقیقی داخل شده و در ظاهر و باطن خدا و رسولش
را تصدیق نموده و به کلیه احکام الهی مطیع و منقاد باشید نه اینکه ببعضی از احکام مانند نماز و روزه عمل و ببعضی دیگر مانند
زکوة و صدقه و حدود الهی و منع شراب و ربا و زنا و قمار اهمیت نداده و بآن عمل نکنید یا اینکه خطاب باهل کتاب باشد یعنی
اي کسانی که از اهل کتاب ایمان آوردهاید باطاعت کلیه احکام الهی ظاهرا و باطنا داخل شوید و غیر احکام اسلام أنوار العرفان فی
تفسیر القرآن، ج 4، ص: 27
را بآن مخلوط نکنید یا بنا بقول بعضی از مفسرین اي کسانی که ایمان آوردهاید باوامر و دستورات خدا و رسول او متفقا تسلیم شده
رأي و سلیقه و اختلاف نظر را کنار گذاشته و بحبل اللّه المتین که قرآن و اسلام و اطاعت پیغمبر اکرم و ائمه و اوصیاء طاهرین
میباشد چنگ زده و متفرق و متشتت نشوید در غیر اینصورت هرج مرج و تفرقه در جامعه حکمفرما شده و موجب ضعف مسلمین
و تقویت و چیرگی دشمنان خواهد بود بنابراین مسلمانها ناچارند در انجام وظائف دینی خود تعلیمات اوصیاء علیهم السّلام را مستند
خود قرار داده و از آنان پیروي کنند زیرا آنها واقف باسرار قرآن مجید و عارف باحکام الهی هستند و کسانی که وصایت علی بن
ابی طالب و فرزندانش علیهم السّلام را قبول نکردهاند ناچار در بیان احکام الهی به ظن و استحسان و قیاس استناد نموده و تصورات
بیاساس خود را مبناي احکام اسلامی قرار دهند در صورتی که آیه شریفه چنین افکاري را لغزشهاي شیطانی معرفی نموده و پیروي
از آنها را منع کرده میفرماید: وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ و از پی گامهاي شیطان و نفس اماره و خواهشهاي نفسانی نروید و
بدستور او خلاف اوامر و نواهی الهی رفتار ننمائید زیرا دشمنی شیطان با انسان چیز مخفی و پوشیدهاي نیست بلکه او دشمن آشکار
شما است و حد اکثر کوشش خود را در به ثمر رساندن این دشمنی بخرج خواهد داد چنانکه پس از مطرود شدن از درگاه الهی
گفت: فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ.
(208)
ص: 28
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 28
در گروه مؤمنان داخل شوید جملکی در سلم و بر وي بگروید
سلم یعنی بر ولایت رو کنید قطره خود متصل با جو کنید
از پس اسلام و ایمان چاره نیست از ولایت و آن تولی بر ولی است
بیولاي اولیاء در هر زمان نیست از ایمان و اسلامت نشان
این ولایت چیست دیگر اي فلان گو تو زان بیگانهاي اي تیره جان
این همان سجده است کز وي بیدرنگ سر کشیدي آمدي در خشم و جنگ
کردي از نامحرمی بیگانگی بیخبر ماندي ز یار خانگی
گر تو اغیاري دیگرها محرمند تا پنداري که مشتاقان کمند
گام شیطان است این وسواس و ظن تا نگردي پیروي آن راهزن
صفحه 38 از 274
کان شما را دشمنی بود آشکار آرد از وسواستان در اضطرار
(208)
ص: 29
شأن نزول .... ص : 29
تفسیر مجمع البیان و روض الجنان در سبب نزول این آیه مینویسد: عدهاي از یهودیان اسلام را پذیرفتند ولی از پیغمبر اسلام
خواهش کردند که احترام روز شنبه و حرمت گوشت و شیر شتر همانطور که در یهودیت بوده براي آنان باقی بماند پیغمبر اکرم
نپذیرفت و بآنها دستور داد که بایستی تمام قوانین و مقررات اسلام را قبول کنید و تبعیض و ابقاء آثار یهودیت بر آنان جایز نیست.
بعضی از مفسرین میگویند: این آیه در مورد منافقین نازل شده و بآنان دستور میدهد همانطور که در ظاهر اسلام را پذیرفتند در
باطن نیز بپذیرند و باطن خود را نیز از اسلام و ایمان بهرهمند سازند.
ص: 30
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 30
قوله تعالی وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ خطو- و خطوه بضم اول قدم، گام، فاصله بین دو پا در راه رفتن است و بفتح اول یکدفعه
گام برداشتن است و جمعش در اولی خطوات بضم اول و دوم و در دومی خطوات بر وزن ضربات است چنانکه در آیه 168 سوره
بقره میفرماید:
یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالًا طَیِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ این کلمه بصورت جمع پنج بار در ضمن
آیات قرآن آمده است و منظور آن است که آدمی در مسیر زندگی تابع هوي و تسویلات شیطانی نشده و از راه و منطق صحیح که
بوسیله پیغمبران عرضه شده پیروي نماید.
ص: 31
[سوره البقرة ( 2): آیه 209 ] .... ص : 31
اشاره
( فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْکُمُ الْبَیِّناتُ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ( 209
ترجمه و شرح .... ص : 31
خداوند متعال در این آیه مبارکه مسلمانان را تهدید میکند تا از پیروي از طریقه سلم تخلف نورزیده و نسبت بآموختن وظائف خود
دچار انحراف نگردند زیرا برنامه روشن، راه روشن و مقصد هم روشن است و جائی براي لغزش و پیروي از گامهاي شیطانی و
صفحه 39 از 274
وسوسههاي آن باقی نمانده است اینک میفرماید:
پس اگر شما بعد از آنکه آیات و نشانههاي آشکار برایتان آمد و درستی و راستی دین مبین اسلام بر شما روشن گشت لغزش
کردید و از جاده صواب و طریق حق منحرف شدید مسلما کوتاهی از خود شما بوده و این را هم بدانید که خداوند بر انتقام خطا
کاران توانا و بهمه امور عالم و دانا است نه کسی میتواند از چنگال عدل الهی فرار کند و نه کسی میتواند از انتقام او مانع گردد
بلکه آنچه مقتضی حکمت باشد در مؤاخذه خطا کاران و عقاب آنان خواهد کرد و احدي قدرت ندارد جلو عذاب و شکنجه او را
بگیرد و چون حکیم است کار بیهوده و عبث در افعال او وجود نداشته و کسی را جز از راه حکمت و مصلحت عقاب نخواهد کرد.
(209)
ص: 32
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 32
پس بلغزید از شما بعد از ثبات وانکه آمد مر شما را بینات
پس بدانید اوست غالب یا کرام نیست چیزي مانعش در انتقام
هم حکیم اندر همه افعال خود و آنچه با هر کس کند از نیک و بد
(209)
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 32
قوله تعالی مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْکُمُ مجی- یعنی آمدن چنانکه در آیه 81 سوره اسراء میفرماید:
جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ و این کلمه بیشتر اوقات با باء متعدي شده است چنانکه در آیه 22 سوره نمل میفرماید:
وَ جِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ ص: 33
یقین یعنی از سباء خبر یقینی بر تو آوردم و گاهی هم بوسیله باب افعال متعدي میگردد چنانکه در آیه 23 سوره مریم میفرماید:
فَأَجاءَهَا الْمَخاضُ إِلی جِذْعِ النَّخْلَۀِ و گویا این کلمه فقط یکبار متعدي بنفسه آمده است چنانکه در آیه 89 سوره مریم میفرماید:
لَقَدْ جِئْتُمْ شَیْئاً إِ  دا یعنی حقا که شیء ناپسندي آوردید و نسبت ناشایستی دادید.
ولی صاحب مجمع البیان معتقد است که لفظ باء از کلمه شیئا حذف شده است که در اینصورت متعدي بنفسه نخواهد بود لیکن
اقرب الموارد مینویسد: این کلمه هم لازم و هم متعدي بکار برده شده است.
ص: 34
[سوره البقرة ( 2): آیه 210 ] .... ص : 34
اشاره
( هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَۀُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ ( 210
صفحه 40 از 274
ترجمه و شرح .... ص : 34
خداوند متعال در این آیه مبارکه مجددا بنمونه اول از مردم یعنی کفار و منافقین بازگشته و از روي سرزنش سؤال میکند آیا این
مردم چشم براه چه چیزند تا از راهی که میروند بازگردند؟ آیا اینهمه دلائل متقن و نشانههاي روشن براي جلوگیري از انحرافات و
لغزشهاي کفار و رهائی آنان از چنگال شیطان کافی نیست؟ آیا منتظرند که خدا با فرشتگان در میان پردههاي ابر سفید بر آنان نازل
شده و نشانههاي دیگر و دلائل روشنتري در اختیار آنان قرار دهد یعنی پس از این همه آیات باهرات و دلائل بینات آیا منتظر و
متوقع چنین امري هستند هرگز انتظار نداشته باشند که خداوند و ملائکه بر آنها نازل شده و دلائل بیشتري براي پیروي از احکام
اسلام در اختیار آنان بگذارند زیرا خداوند از جسم و لوازم جسمانیت منزه و مبرّا است بوده و محل حدوث حوادث و عروض
عوارض واقع نمیگردد چنانکه بسیاري از بنی اسرائیل در آن هنگام که انحراف عقیده پیدا کردند افسانههائی در سر خود براي
خداوند متعال میپرورانده و او را در میان ابر تصور میکردند در صورتی که حکم حق جاري گردیده و همه چیز انجام گرفته أنوار
ص: 35
و چیزي فرو گذار نشده است و بازگشت همه امور بسوي پروردگار است زیرا تمام پدیدههاي جهان هستی بدست قدرت او خلق
شده و بفرمان اویند و هیچ چیز از حیطه توانائی او خارج نیست.
یا بنا بقول بعضی از مفسرین آیا این گروه کافران و منحرف شدگان با این اعمال بی رویه خود میخواهند فرمان عذاب الهی و
فرشتگان او که واسطه در عذاب و شکنجه هستند براي کیفر گناهانشان در پردهاي از ابرها یعنی از جائی که انتظار خیر دارند و بر
سر آنها سایبان شده است بآنان فرود آید و فرشتگان عذاب مأموریت خود را نسبت بآنها انجام داده و بعذاب دنیا یا آخرت
گرفتارشان سازند و براي همیشه معذب بودن آنان در آتش جهنم قطعی شده و حکم کرده شود.
این بیان در صورتی است که مراد از عذاب مجازات اخروي باشد ولی اگر مراد گرفتاري و شکنجه دنیوي باشد معنی آیه اینطور
میشود که عذاب ریشه کن و نابود کنندهاي ایشان را گرفته و کارشان پایان یابد و همه چیز بسوي او بازگشت میکند و تمام حیثیات
و اعتبارات و عناوین و امتیازات الغاء گشته و هر شخص جزاي اعمال خود را پیدا خواهد کرد و جز خداوند کسی بر انجام کاري
توانائی نخواهد داشت.
(210)
ص: 36
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 36
میبرند آیا مگر آن انتظار کاید ایشان را همانا کردگار
در میان سایبانها از غمام و آن ملایک همچنان بافرّ و نام
کارها بگذارده هم بالحضور چون بسوي اوست برگشت امور
منتظر یعنی که بر قهر شدید حق تعالی آید از حکم وعید
وصف قهاري است در معنی سحاب آید اینسان بهر تخریب و عذاب
و آن قضی الامر آنکه کردد کار تنگ بر مخالف بیتأمل بیدرنگ
چون بسوي او بود برگشت کار نیست حاجت هیچ بر این گیر و دار
صفحه 41 از 274
زین فزونتر نیست تهدید و عذاب که کنی تکذیب آیات کتاب
(210)
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 36
قوله تعالی فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ غم- یعنی پوشاندن و ابر را هم از آن جهت غمام گویند که آفتاب و آسمان را میپوشاند چنانکه در
آیه 57 سوره بقره میفرماید: ص: 37
وَ ظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ الْغَمامَ یعنی ما ابر را بشما سایبان کردیم.
و حزن و اندوه را هم از آن جهت غم میگویند که سرور و حلم را میپوشاند و مستور میکند چنانکه در آیه 80 سوره طه میفرماید:
وَ قَتَلْتَ نَفْساً فَنَجَّیْناكَ مِنَ الْغَمِّ یعنی یک نفر را کشتی پس تو را از غصه و گرفتاري آن نجات دادیم.
و از این ماده است:
غمۀ- یعنی گرفتاري، رنج، حزن، اندوه چنانکه در آیه 71 سوره یونس میفرماید:
فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّۀً
ص: 38
توضیحات .... ص : 38
1) ابن عباس، سدي، ضحاك، مجاهد معتقدند که معنی ادخلوا فی السلم این است که داخل در اسلام شوید اما چون خطاب )
بمؤمنین است باید آن را به معنی به اسلام خود ادامه دهید بگیریم چنانکه آیه شریفه: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ نیز
چنین میباشد ولی عدهاي دیگر از جمله آنها بلخی و ربیع میگویند مراد از ادخلوا فی السلم در این آیه مبارکه این است که بفرمان
خدا و اطاعت امر او داخل شوید اما آنچه اصحاب ما نقل کردهاند مقصود از سلم ولایت و وصایت ائمه طاهرین علیهم السّلام است
چنانکه آیات و اخبار متعدّدي نیز این موضوع را تأیید میکند که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله سرپرستی مسلمانان و نظارت بر
احکام اسلامی را بعلی بن ابی طالب علیه السّلام و فرزندانش واگذار نمودهاند.
بعضی از مفسرین گفتهاند: این آیه خطاب بمؤمنین اهل کتاب است که آنها بر عادتی که داشتند بعضی از احکام تورات را حتی
پس از مسلمان شدن نیز مراعات میکردند مثلا احکام شنبه را عمل نموده و گوشت و شیر شتر را مصرف نمیکردند و یا به پیغمبر
اکرم صلّی اللّه علیه و آله میگفتند یا رسول اللّه تورات کتاب خدا است بگذارید ما در نماز شب بعضی از آیات آن را بخوانیم
حضرت میفرمود احکامیکه نسخ شده نباید پیرامون آن بگردید و اسلامیکه در این آیه بمؤمنین امر شده است اسلامی است که بعد
از تحقّق مرتبه اوّل ایمان حاصل میشود که مؤمنین به آن دارا بودند. ص: 39
و بنظر اکثر مفسرین این اسلام عبارت از تسلیم و منقاد بودن و ترك اعتراض بر اوامر شرعی و تکوینی است و مسلمان واقعی کسی
است که بدل و زبان بر درستی تمام دستورات اسلامی و از روي حکمت بودن آن اذعان نموده و عقل و رأي و هواي خود را تابع و
مطیع دستورات قرآنی و نوامیس الهی گردانده و از رأي اندیشی و اعتراض بدستورات شرع مقدس اسلام دوري نماید و از این آیه
استفاده میشود که اسلام بهمه اموري که مورد نیاز مردم و بصلاح ایشان است متکفل بوده و بتمام قوانین نافعه و معارف حقه دارا
میباشد.
و کلمه کافۀ نیز در این آیه شریفه بدو وجه تفسیر شده است.
صفحه 42 از 274
-1 متفقا و همگی باسلام داخل شده و در ظاهر و باطن خدا و رسولش را تصدیق نمائید.
-2 بطور کلّی و همه جانبه تسلیم شده و به کلید احکام الهی مطیع و منقاد باشید نه اینکه بعضی از احکام عمل کرده و بعضی دیگر
عمل نکنید.
2) در تفسیر أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ اقوال مختلفی از مفسرین و جمهور متکلمین نقل گردیده از جمله آنها است: )
1) بعضی معتقدند که منظور از یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ آمدن امر و عذاب الهی است چنانکه در آیه دیگر میفرماید: )
یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَۀُ أَوْ یَأْتِیَ أَمْرُ رَبِّکَ
2) برخی از مفسرین گفتهاند معنی آیه چنین است که اینها انتظار دارند که آیات بزرگ الهی بر آنان نازل گردد و بخاطر عظمت )
آیات بآمدن خدا تعبیر گردیده است.
3) عدهاي میگویند این است که اینها انتظار دارند که خداوند متعال ص: 40 )
بآنچه که از عذاب و حساب وعده داده عمل کند ولی جمعی از صلحاي قوم معتقدند که چون با براهین و ادله قطعیه ثابت گردیده
که رفت و آمد و حرکت نسبت به خداوند متعال محال و غیر ممکن است لذا بطور قطعی میتوان گفت که مقصود از کلمه یَأْتِیَهُمُ
اللَّهُ رفت و آمد نیست بلکه مقصود دیگري در کار است و اگر ما بخواهیم مقصود آیه را معین کنیم شاید براه خطا رفته باشیم لذا
بهتر است سکوت کرده و علم آن را بخدا و رسولش محول کنیم چنانکه فرمودهاند.
وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ
ص: 41
روایات .... ص : 41
1) در کتاب کافی از امام محمّد باقر علیه السّلام روایت نموده که آن حضرت در تفسیر آیه ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّۀً فرمودند از جمله )
وظائف مردم آن است که وصایت اهل بیت علیهم السّلام را از رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله بپذیرند.
2) عیاشی از ابی بصیر و او از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام روایت نموده که فرمودند: آیا میدانید مفاد آیه شریفه ادْخُلُوا )
فِی السِّلْمِ چیست؟ راوي عرضه داشت که شما بهتر میدانید حضرت فرمودند منظور ولایت علی و سایر اوصیاء او علیهم السلام است
و مراد از خطوات شیطان فرمانروایان ستمگر هستند.
3) مرحوم شیخ صدوق در کتاب عیون و توحید از علی بن فضال روایت نموده که از حضرت امام رضا علیه السّلام از تفسیر آیه )
هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ سؤال کردم فرمودند: آیه اینطور نازل شده: الا ان یاتیهم اللّه بالملائکۀ فی ظلل من الغمام.
4) عیاشی از امام محمّد باقر علیه السّلام روایت کرد که فرمودند: نازل میشوند فرشتگان در هفت قبه از نور در پشت کوفه که )
کسی نمیداند در آنها چیست؟
و در روایت دیگر بابی حمزه فرمودند اي ابی حمزه مثل این است که میبینم قائم آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله را که پرچم رسول
اللّه صلّی اللّه علیه و آله را بالاي نجف بلند نموده و همینکه پرچم ص: 42
برافراشته شد فرشتگانی در قبههاي نور بر آن حضرت نازل میشوند که در جنگ بدر بر پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نازل شده
بودند.
5) در کتاب توحید و معانی الاخبار روایت کرده که حضرت امام رضا علیه السّلام در ذیل آیه: )
هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ و آیه وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَ  فا صَ  فا فرمودند: خدا بآمدن و رفتن وصف نمیشود او از انتقال و از
جائی بجائی شدن بالاتر است و مراد این است که امر خدا آمد یا میآید و بطور کلی آیه هل ینظرون در روایت ائمه طاهرین بسه
صفحه 43 از 274
روز تفسیر شده است روز رستاخیز، روز رجعت، روز ظهور امام دوازدهم علیه السّلام.
ص: 43
تجزیه و ترکیب .... ص : 43
قوله تعالی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّۀً فعل ادخلوا و ظرف فی السلم محیط سلمی را مینماید که اصول آن پایه گرفته و
اجزا و شرائطش مشخص گردیده است کافۀ حال است از فاعل ادخلوا یا السلم- فان زللتم تفریع از آیه سابق و خطاب بفاعل ادخلوا
و لا تتبعوا است- فاعلموا- جواب فان زللتم و اعلام و پیشگوئی خطر حتمی است که پس از لغزش و هبوط از دار السلام پیش
میآید- الا استثناء از مفعول مقدر ینظرون- و الملائکۀ عطف به اللّه و یا الغمام است من الغمام متعلق بمحذوف وصف است براي
کلمه ظلل.
ص: